![]() |
Informacje ogólne |
![]() |
Termin planeta kar³owata wprowadzono oficjalnie 24 sierpnia 2006 r. na Zgromadzeniu Ogólnym Miêdynarodowej Unii Astronomicznej w Pradze. Zwi±zany jest on z nowo przyjêt± klasyfikacj± cia³ kr±¿±cych wokó³ S³oñca. Zgodnie z t± klasyfikacj±, planetami w Uk³adzie S³onecznym nazywane s± kr±¿±ce wokó³ S³oñca cia³a, spe³niaj±ce nastêpuj±ce warunki:
Planety kar³owate nie spe³niaj± trzeciego spo¶ród wymienionych wy¿ej warunków. Jak dot±d w Uk³adzie S³onecznym do grona planet kar³owatych zaliczono tylko 5 obiektów: Ceres, do tej pory uznawan± za najwiêksz± planetoidê, Plutona, uwa¿anego wcze¶niej za najmniejsz± z planet, oraz odkryte w roku 2005 tzw. obiekty transneptunowe: Haumeê, Makemake oraz Eris. Jest prawdopodobne, ¿e wkrótce do grona planet kar³owatych do³±cz± nowo odkryte obiekty znajduj±ce siê w tzw. pasie Kuipera – Orkus, Sedna, Quaoar, oraz byæ mo¿e niektóre z planetoid, takie jak Pallas, Westa, czy Hygiea.
Planeta | ¦r. odleg³o¶æ od S³oñca |
¦rednica [km] |
Masa (bez ksiê¿yców) ×1021kg |
¦rednia gêsto¶æ [g/cm3] |
Liczba ksiê- ¿yców |
Okres obiegu wokó³ S³oñca [dni] |
Okres obrotu wokó³ osi |
Mimo- ¶ród e |
Nachy- lenie orbity i |
|
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
mln. km. | [j.a.]* | |||||||||
Ceres | 414.70 | 2.76 | 910×975 | 0.95 | 2.08 | - | 1679d.82 | 9h.07 | 0.0767 | 10°.587 |
Pluton | 5 906.43 | 39.52 | 2 302 | 15.4 | 2.00 | 5 | 90 613d.31 | 6d.39 | 0.2489 | 17°.152 |
Haumea | 6 484.00 | 43.34 | 1960×1518×996 | 4.2 | 3.00 | 2 | 104 234d | 3h.90 | 0.1887 | 28°.19 |
Makemake | 6 850.30 | 45.79 | 1430×1502 | 4 | 1.00 | - | 113 183d | 3h.90 | 0.1569 | 28°.96 |
Eris | 10 120.00 | 67.67 | 2 400 | 16.6 | 2.30 | 1 | 203 600d | 26h | 0.4399 | 44°.18 |
* j.a. (jednostka astronomiczna, Astronomical Unit) – jednostka d³ugo¶ci, definiowana jako ¶rednia odleg³o¶æ Ziemi od S³oñca.
Ceres
Ceres odkryta zosta³a przez w³oskiego astronoma Giuseppe Piazzieggo w roku 1801. Pocz±tkowo uznana zosta³a za planetê, jednak w miarê odkrywania miêdzy orbitami Marsa i Jowisza coraz wiêkszej liczby podobnych obiektów, na ich okre¶lenie zaczêto u¿ywaæ nazwy planetoid lub asteroid.
Rozmiary Ceres wynosz± 975×910 km. Jest ona najbardziej masywnym obiektem w pasie planetoid – jej masa stanowi oko³o 1/3 masy wszystkich znanych planetoid. Okres obrotu Ceres wokó³ w³asnej osi wynosi oko³o 9 godzin, za¶ okres jej obiegu doko³a S³oñca – 4 lata i 220 dni.
Wnêtrze Ceres sk³ada siê ze skalnego j±dra, nad którym rozci±ga siê warstwa lodu i cienka skorupa z minera³ów. Jej powierzchnia pokryta jest drobnym py³em, tzw. regolitem – st±d ciemny odcieñ jej powierzchni. Od 2006 roku Ceres okre¶la siê mianem planety kar³owatej.
Pluton
Pluton jest zimnym, ciemnym globem, dla którego S³oñce stanowi jedynie jasn± gwiazdê na niebie. Odkryty zosta³ w 1930 roku przez amerykañskiego astronoma Clyde'a Tombaugha. Pluton jest mniejszy od Ksiê¿yca. Ma on rzadk± atmosferê, która tworzy siê, gdy zbli¿y siê do S³oñca, i zamarza, gdy siê od niego oddala.
Pluton kr±¿y po mocno wyd³u¿onej orbicie, jedno okr±¿enie S³oñca trwa 248.5 roku i w ci±gu 20 lat z tego okresu Pluton znajduje siê bli¿ej S³oñca ni¿ Neptun. Od chwili odkrycia do 2006 roku Pluton uznawany by³ za dziewi±t± planetê Uk³adu S³onecznego. 24 sierpnia 2006 r. na Zgromadzeniu Ogólnym Miêdynarodowej Unii Astronomicznej w Pradze odebrano Plutonowi status planety, okre¶laj±c go jednocze¶nie mianem planety kar³owatej.
Doko³a Plutona kr±¿y 5 ksiê¿yców: Charon, Hydra, Nix, Kerberos oraz Styx. Charon, najwiêkszy i do roku 2005 jedyny znany satelita, odkryty zosta³ w 1978 przez amerykañskiego astronoma J. Christy. ¦rednica Charona wynosi oko³o 1200 km, za¶ jego ¶rednia odleg³o¶æ od ¶rodka Plutona – oko³o 19 500 km. Okres obiegu Charona doko³a Plutona równy okresowi obrotu planety wokó³ w³asnej osi i wynosi oko³o 6 dni i 9 godzin. Pluton i Charon tworz± zatem uk³ad podwójnie synchroniczny – s± wobec siebie stale zwrócone t± sam± stron±. Powierzchnia Charona pokryta jest prawdopodobnie lodem wodnym. 14 lipca 2015 roku w odleg³o¶ci ok. 12 500 km od Plutona i ok. 27 000 km od Charona przelacia³a sonda New Horizons, wykonuj±c wiele fotografii i pomiarów.
Inne ilustracje: pluton2.jpg (64 kB), pluton3.jpg (233 kB), charon1.jpg (44 kB).
Z kolei Hydra, podobnie jak bli¼niacza Nix, po raz pierwszy sfotografowane zosta³y 15 maja 2005 roku przez kosmiczny teleskop Hubble'a. Hydra kr±¿y po prawie ko³owej orbicie w ¶redniej odleg³o¶ci 64 780 km od Plutona. Z kolei ¶rednia odleg³o¶æ Nix od planety wynosi 48 675 km. Masa ka¿dego z satelitów szacowana jest na oko³o 2x1018 kg. W momencie odkrycia satelitom tym nadano tymczasowe oznaczenia, odpowiednio S/2005 P1 (Hydra) oraz S/2005 P2 (Nyks).
W latach 2011 oraz 2012 na zdjêciach wykonanych przez teleskop Hubble'a odkryto kolejne dwa ksiê¿yce Plutona. Pierwszy z nich, Kerberos, w momencie odkrycia nieformalnie nazwany P4 lub S/2011 P1, obiega Plutona w czasie ok. 32 dni po zbli¿onej do okrêgu orbicie o promieniu ok. 59 000 km, znajduj±cej siê pomiêdzy orbitami Nix i Hydry. Natomiast Styx (oznaczona nieformalnie jako P5 lub S/2012 P1) obiega planetê w czasie ok. 20 dni po orbicie o promieniu ok. 47 000 km, po³o¿onej wewn±trz orbity Nix i na zewn±trz orbity Charona.
Inne ilustracje: nix1.jpg (27 kB), hydra1.jpg (58 kB), nix_hydra1.jpg (17 kB), nix_hydra2.jpg (63 kB), pluto_moons.jpg (85 kB).
Haumea
Choæ odkrycie Haumei og³oszono 29 lipca 2005 roku, sfotografowana zosta³a ona po raz pierwszy ju¿ w 1955 roku. Jej pierwotne oznaczenie to 2003 EL61 lub planetoida 136108.
Haumea jest obiektem o kszta³cie grubego cygara, przy czym kszta³t ten wynika z jej szybkiego ruchu obrotowego, przypuszczalnie spowodowanego kolizj± z innym obiektem. Haumea ma dwa ksiê¿yce: wiêkszy z nich, Hi'iaka, obiega planetê w ¶redniej odleg³o¶ci 49 100 km w ci±gu 49.12 dni, za¶ mniejszy – Namaka, kr±¿y w ¶redniej odleg³o¶ci 39 300 km w czasie 34.7 dnia.
17 wrze¶nia 2008 roku Miêdzynarodowa Unia Astronomiczna zakwalifikowa³a Haumeê jako planetê kar³owat± i nada³a jej obecn± nazwê.
Inne ilustracje: haumea2.jpg (10 kB).
Makemake
Planeta Makemake zosta³a odkryta 31 marca 2005 roku. Pocz±tkowo otrzyma³a robocz± nazwê 2005 FY9, pó¼niej sklasyfikowano j± jako planetoidê o numerze 136472. Pe³ny obrót doko³a S³oñca Makemake wykonuje w ci±gu 310 lat, za¶ obrót doko³a w³asnej osi zajmuje jej oko³o czterech godzin. ¦rednica planety szacowana jest na oko³o 1300 – 1900 km, co stanowi oko³o 3/4 ¶rednicy Plutona. Temperatura jej powierzchni wynosi oko³o -240°C, wykryto na niej w ¶ladowych ilo¶ciach obecno¶æ metanu oraz s³abej atmosfery. W otoczeniu Makemake nie stwierdzono dotychczas obecno¶ci satelitów.
Eris
Eris jest najwiêksz± spo¶ród odkrytych do tej pory planet kar³owatych. Jej ¶rednica wynosi oko³o 2400 km, przewy¿szaj±c nieco ¶rednicê Plutona. Odkrycie Eris mia³o miejsce 5 stycznia 2005 roku na podstawie zdjêæ wykonanych w roku 2003, st±d te¿ pierwotne oznaczenie planety – 2003 UB313. Inna nieformalna nazwa planety, u¿ywana bezpo¶rednio po jej odkryciu to Xena.
Okres obiegu Eris doko³a S³oñca wynosi oko³o 560 lat, za¶ nachylenie (inklinacja) jej orbity w stosunku do ekliptyki wynosi a¿ 44°. Eris posiada satelitê o nazwie Dysnomia. Jego ¶rednica wynosi oko³o 150 km, ¶rednia odleg³o¶æ od planety – oko³o 37 400 km, za¶ okres obiegu – 16 dni.
Inne ilustracje: eris2.gif (47 kB).