Planetoidy

Komety

Planety karłowate – informacje ogólne

Termin planeta karłowata wprowadzono oficjalnie 24 sierpnia 2006 r. na Zgromadzeniu Ogólnym Międynarodowej Unii Astronomicznej w Pradze. Związany jest on z nowo przyjętą klasyfikacją ciał krążących wokół Słońca. Zgodnie z tą klasyfikacją, planetami w Układzie Słonecznym nazywane są krążące wokół Słońca ciała, spełniające następujące warunki:

• nie są satelitami innej planety,
• posiadają wystarczającą masę, aby wskutek działania własnej grawitacji wytworzyć kształt kulisty,
• zdołały „oczyścić” swoją orbitę z innych względnie dużych obiektów.

Planety karłowate nie spełniają trzeciego spośród wymienionych wyżej warunków. Jak dotąd w Układzie Słonecznym do grona planet karłowatych zaliczono tylko 5 obiektów: Ceres, do tej pory uznawaną za największą planetoidę, Plutona, uważanego wcześniej za najmniejszą z planet, oraz odkryte w roku 2005 tzw. obiekty transneptunowe: Haumeę, Makemake oraz Eris. Jest prawdopodobne, że wkrótce do grona planet karłowatych dołączą nowo odkryte obiekty znajdujące się w tzw. pasie Kuipera – Orkus, Sedna, Quaoar, oraz być może niektóre z planetoid, takie jak Pallas, Westa, czy Hygiea.

Planety karłowate – podstawowe dane

* j.a. (jednostka astronomiczna, Astronomical Unit) – jednostka długości, definiowana jako średnia odległość Ziemi od Słońca.

Opis planet karłowatych

Ceres

ceres1.jpg

Ceres odkryta została przez włoskiego astronoma Giuseppe Piazzieggo w roku 1801. Początkowo uznana została za planetę, jednak w miarę odkrywania między orbitami Marsa i Jowisza coraz większej liczby podobnych obiektów, na ich określenie zaczęto używać nazwy planetoid lub asteroid.

Rozmiary Ceres wynoszą 975×910 km. Jest ona najbardziej masywnym obiektem w pasie planetoid – jej masa stanowi około 1/3 masy wszystkich znanych planetoid. Okres obrotu Ceres wokół własnej osi wynosi około 9 godzin, zaś okres jej obiegu dokoła Słońca – 4 lata i 220 dni.

Wnętrze Ceres składa się ze skalnego jądra, nad którym rozciąga się warstwa lodu i cienka skorupa z minerałów. Jej powierzchnia pokryta jest drobnym pyłem, tzw. regolitem – stąd ciemny odcień jej powierzchni. Od 2006 roku Ceres określa się mianem planety karłowatej.

Pluton

pluton1.jpg

Pluton jest zimnym, ciemnym globem, dla którego Słońce stanowi jedynie jasną gwiazdę na niebie. Odkryty został w 1930 roku przez amerykańskiego astronoma Clyde'a Tombaugha. Pluton jest mniejszy od Księżyca. Ma on rzadką atmosferę, która tworzy się, gdy zbliży się do Słońca, i zamarza, gdy się od niego oddala.

Pluton krąży po mocno wydłużonej orbicie, jedno okrążenie Słońca trwa 248.5 roku i w ciągu 20 lat z tego okresu Pluton znajduje się bliżej Słońca niż Neptun. Od chwili odkrycia do 2006 roku Pluton uznawany był za dziewiątą planetę Układu Słonecznego. 24 sierpnia 2006 r. na Zgromadzeniu Ogólnym Międynarodowej Unii Astronomicznej w Pradze odebrano Plutonowi status planety, określając go jednocześnie mianem planety karłowatej.

Dokoła Plutona krąży 5 księżyców: Charon, Hydra, Nix, Kerberos oraz Styx. Charon, największy i do roku 2005 jedyny znany satelita, odkryty został w 1978 przez amerykańskiego astronoma J. Christy. Średnica Charona wynosi około 1200 km, zaś jego średnia odległość od środka Plutona – około 19 500 km. Okres obiegu Charona dokoła Plutona równy okresowi obrotu planety wokół własnej osi i wynosi około 6 dni i 9 godzin. Pluton i Charon tworzą zatem układ podwójnie synchroniczny – są wobec siebie stale zwrócone tą samą stroną. Powierzchnia Charona pokryta jest prawdopodobnie lodem wodnym. 14 lipca 2015 roku w odległości ok. 12 500 km od Plutona i ok. 27 000 km od Charona przelaciała sonda New Horizons, wykonując wiele fotografii i pomiarów.

Inne ilustracje: pluton2.jpg (64 kB), pluton3.jpg (233 kB), charon1.jpg (44 kB).

Z kolei Hydra, podobnie jak bliźniacza Nix, po raz pierwszy sfotografowane zostały 15 maja 2005 roku przez kosmiczny teleskop Hubble'a. Hydra krąży po prawie kołowej orbicie w średniej odległości 64 780 km od Plutona. Z kolei średnia odległość Nix od planety wynosi 48 675 km. Masa każdego z satelitów szacowana jest na około 2x10¹⁸ kg. W momencie odkrycia satelitom tym nadano tymczasowe oznaczenia, odpowiednio S/2005 P1 (Hydra) oraz S/2005 P2 (Nyks).

W latach 2011 oraz 2012 na zdjęciach wykonanych przez teleskop Hubble'a odkryto kolejne dwa księżyce Plutona. Pierwszy z nich, Kerberos, w momencie odkrycia nieformalnie nazwany P4 lub S/2011 P1, obiega Plutona w czasie ok. 32 dni po zbliżonej do okręgu orbicie o promieniu ok. 59 000 km, znajdującej się pomiędzy orbitami Nix i Hydry. Natomiast Styx (oznaczona nieformalnie jako P5 lub S/2012 P1) obiega planetę w czasie ok. 20 dni po orbicie o promieniu ok. 47 000 km, położonej wewnątrz orbity Nix i na zewnątrz orbity Charona.

Inne ilustracje: nix1.jpg (27 kB), hydra1.jpg (58 kB), nix_hydra1.jpg (17 kB), nix_hydra2.jpg (63 kB), pluto_moons.jpg (85 kB).

Haumea

haumea1.jpg

Choć odkrycie Haumei ogłoszono 29 lipca 2005 roku, sfotografowana została ona po raz pierwszy już w 1955 roku. Jej pierwotne oznaczenie to 2003 EL₆₁ lub planetoida 136108.

Haumea jest obiektem o kształcie grubego cygara, przy czym kształt ten wynika z jej szybkiego ruchu obrotowego, przypuszczalnie spowodowanego kolizją z innym obiektem. Haumea ma dwa księżyce: większy z nich, Hi'iaka, obiega planetę w średniej odległości 49 100 km w ciągu 49.12 dni, zaś mniejszy – Namaka, krąży w średniej odległości 39 300 km w czasie 34.7 dnia.

17 września 2008 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna zakwalifikowała Haumeę jako planetę karłowatą i nadała jej obecną nazwę.

Inne ilustracje: haumea2.jpg (10 kB).

Makemake

Planeta Makemake została odkryta 31 marca 2005 roku. Początkowo otrzymała roboczą nazwę 2005 FY₉, później sklasyfikowano ją jako planetoidę o numerze 136472. Pełny obrót dokoła Słońca Makemake wykonuje w ciągu 310 lat, zaś obrót dokoła własnej osi zajmuje jej około czterech godzin. Średnica planety szacowana jest na około 1300 – 1900 km, co stanowi około 3/4 średnicy Plutona. Temperatura jej powierzchni wynosi około -240°C, wykryto na niej w śladowych ilościach obecność metanu oraz słabej atmosfery. W otoczeniu Makemake nie stwierdzono dotychczas obecności satelitów.

Eris

eris1.jpg

Eris jest największą spośród odkrytych do tej pory planet karłowatych. Jej średnica wynosi około 2400 km, przewyższając nieco średnicę Plutona. Odkrycie Eris miało miejsce 5 stycznia 2005 roku na podstawie zdjęć wykonanych w roku 2003, stąd też pierwotne oznaczenie planety – 2003 UB₃₁₃. Inna nieformalna nazwa planety, używana bezpośrednio po jej odkryciu to Xena.

Okres obiegu Eris dokoła Słońca wynosi około 560 lat, zaś nachylenie (inklinacja) jej orbity w stosunku do ekliptyki wynosi aż 44°. Eris posiada satelitę o nazwie Dysnomia. Jego średnica wynosi około 150 km, średnia odległość od planety – około 37 400 km, zaś okres obiegu – 16 dni.

Inne ilustracje: eris2.gif (47 kB).

Planetoidy

Komety